واژه اردبیل واژه‌ای اوستایی است که از دو کلمه آرتا ( مقدس ) و ویل ( شهر ) به معنی شهر مقدس ترکیب شده است. وسعت این شهرستان 3810 کیلومتر مربع است و چهره عمومی شهرستان اردبیل متاثر از ارتفاعات کوهستان های سبلان، طالش و بزغوش است که این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شده اند. شهرستان اردبیل از شهرستان های با اهمیت ایران به شمار می آید که دارای آثار تاریخی و جاذبه های طبیعی بسیار زیادی است. عشایر استان اردبیل که در دامنه های سبلان پراکنده اند، جشن های متعدد مذهبی و سنتی ایرانیان که با آداب و رسوم مختلف در مناطق گوناگون این استان اجرا می شوند، انواع غذاها و خوراکی هایی که یکی از شهرت های اساسی منطقه به شمار می آیند و هم چنین آداب حاکم بر مراسم های مختلف مذهبی و خصوصی از جمله مهم ترین جاذبه های اجتماعی اردبیل به شمار می آیند که در کنار دیگر جاذبه های این منطقه تصویر زیبایی در ذهن گردشگران به جای می گذاردند.
آش دوغ معروف ترین غذای محلی اردبیل است که با ماست، سبزی، سیر، کوفته ریزه و برنج تهیه می شود و طعم بسیار خوبی دارد. در بلندی های اردبیل که سرمای زیادی وجود دارد خوردن آش داغ محلی اردبیل خوشمزه ترین قسمت خاطرات گردشگران را تشکیل می دهد. عسل سبلان شهرت ملی دارد و در تمام ایران معروف است و لذا صبحانه های منطقه اردبیل با عسل، نان تازه و کره محلی نیز از جذابیت های خاص خود برخوردار است. صنایع دستی اردبیل یکی از جاذبه های فرهنگی این منطقه است که زینت بخش کانون های فرهنگی و مسکونی بسیاری از کشورهای جهان است. بیش ترین و معروف‌ترین صنایع دستی اردبیل را زیراندازها و بافته‌های رنگارنگی تشکیل می دهند که از ویژگی های منحصر به فردی برخوردار بوده و مخصوص خود منطقه است.
مکان های دیدنی و تاریخی
شهرستان اردبیل از شهرستان های با اهمیت ایران به شمار می آید که دارای آثار تاریخی و جاذبه های طبیعی بسیار زیادی است.کوهستان پرشکوه سبلان با قله آتشفشانی سبلان و چشمه های آب گرم و دریاچه های طبیعی پرشمار، مهم ترین جاذبه طبیعی شهرستان اردبیل محسوب می شود. در سبلان بهار به بهار می توان نظاره گر گرایل بود که برای نفس کشیدن و برای دست ساییدن به خاک سبلان و برای دویدن در پی گله های گوسفندان و برای شنیدن هیاهوی بی تاب زنبوران عسل و برای استشمام عطر گل های رنگارنگ وحشی و برای سلام دادن به سبلان می آیند. شهرستان اردبیل همچنین دارای بناهای تاریخی و مکان های دیدنی زیادی است که برخی از آن ها هم چون بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی شامل بناهای متعدد از دوره های مختلف می شود و با رفتن به یک مکان دیدنی می توان چندین اثر تاریخی و قدیمی را مشاهده کرد. مساجد تاریخی، تپه های باستانی، حمام های قدیمی،عمارت های بزرگ،گورستان‌های‌مشاهیر و بقعه های مقدس و تاریخی از دیگر دیدنی های شهرستان اردبیل هستند.
صنایع و معادن
صنایع اردبیل در دو گروه صنایع دستی و صنایع ماشینی قابل بررسی است. صنایع دستی اردبیل بیش تر توسط عشایر و ساکنان شهرها و روستاهای کوچک منطقه صورت می گیرد. قالی بافی، گلیم بافی و جاجیم بافی از کهن ترین صنایع دستی شهرستان اردبیل است که دارای شهرت فراوان و اهمیت ویژه ای هستند. گلیم بافی در این میان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و فرش اردبیل در مجموعه فرش های نفیس آذربایجان به شمار می آید. نقشه شکسته و اسلیمی، زمینه فرش های تولیدی فرش بافان اردبیلی را تشکیل می دهد. از مهم ترین طرح های این نقشه ها می توان به طرح قیچی، تک گل، ستاره، ریزماهی، وان، هریس، زیرخاکی، کله قوچ، زرین قلم، طرح قره باغ، لچک ترنج و مانند این ها اشاره کرد. بر اساس آمار موجود 80 درصد فرش تولیدی شهرستان اردبیل، به خارج از کشور و بیش تر به کشورهای آلمان، ایتالیا، فرانسه و ژاپن صادر می شود. از دیگر صنایع دستی شهرستان اردبیل می توان شال بافی، جوراب های پشمی، پشتی، قلاب دوزی، خورجین بافی، نقره کاری، قلمزنی، خاتم کاری، صنایع چوبی و فلزی و سفال گری را نام برد.
اردبیل در صنایع ماشینی نیز دارای اهمیت است. این شهرستان در تولید فولاد خام، لاستیک و سیمان طی سال‌‏های اخیر با راه‌‏اندازی کارخانه‌‏های متعدد به رشد خوبی دست یافته است و 40 هزار تن از کل لاستیک تولیدی کشور در اردبیل تولید می‌‏شود و سهم استان اردبیل از میانگین تولید 32 میلیون تن سیمان در سطح کشور حدود 3 درصد است.
کشاورزی و دام داری
آب و هوای مناسب و خاک مرغوب سبب شده که کشاورزی اصلی ترین منبع درآمد شهرستان اردبیل باشد. معاش غالب مردم اردبیل از فعالیت های کشاورزی و خدمات تامین می گردد و عمده محصولات کشاورزی این شهرستان، گندم، سیب زمینی، جو، ذرت دانه ای، چغندرقند، و انواع حبوبات و میوه است. پرورش زنبور عسل و تولید عسل مرغوب در اردبیل بسیار رونق دارد، به طوری که عسل این شهرستان شهرت ملی یافته است. پرورش نوعی ماهی قزل آلا نیز در این شهرستان صورت می گیرد که از نظر مزه و کیفیت غذایی از بهترین ماهی های جهان است. هم چنین شهرستان اردبیل در عرضه گوشت و محصولات لبنی نیز بسیار فعال است و از 5 میلیون واحد دامی استان نقش شهرستان اردبیل بسیار پر رنگ است.
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
واژه اردبیل واژه ای اوستایی است که از دو کلمه آرتا ( مقدس ) و ویل ( شهر ) به معنی شهر مقدس ترکیب شده است. به روایت اوستا زرتشت پیامبر ایرانی در کنار رود دائی یتا که امروزه ارس نامیده می شود به دنیا آمد و کتاب خود را در سبلان نوشت و برای ترویج دین خود، روی به شهر بازان پیروز آورد. عده ای به او گرویدند و در این ناحیه جنگی میان زرتشتیان و بت پرستان روی داد که در این جنگ زرتشتیان بر همه روستاها و قصبه های اطراف اردبیل دست یافتند و به افتخار این پیروزی آتشکده ای در اردبیل بنا کردند که امروزه آثار آن در سه فرسنگی این شهر در دهکده ای به نام آتشگاه باقی مانده است. اردبیل در دوره اشکانیان و در میان شهرهای آذربایجان جایگاه ویژه ای داشت.
نوشته اند که قهرمانان آذربایجان به نام دهام که از پهلوانان و از نژاد کیان بوده اند، در این دوره از اردبیل برخاسته اند. به این ترتیب، بنای شهر اردبیل را بسیار کهن تر از زمان ساسانی باید دانست. برخی نام قبلی این شهر را آذر بهمن نیز دانسته اند. اردبیل در سده های 4 تا 6 میلادی از سوی هون ها که هر چند گاه یکبار به ایران می تاختند، آسیب ها دید. از آنجا که پیروز ساسانی خرابی های اردبیل را که بر اثر خشکسالی و حملات هون ها ایجاد شده بود ترمیم کرد و ظاهرا دیواری به دور شهر کشیده، بنای آن را به او نسبت داده اند. پیش از دوره اسلامی آذربایجان دارای دو مرکز اصلی بود: یکی از این دو مرکز گنجک( به ارمنی گنزک ) بود که همان تخت سلیمان امروزی است، اما نام مرکز دیگر در جغرافیای استرابن از قلم افتاده است. در دوره اسلامی این دو مرکز را شیز و اردبیل خوانده اند. می گویند اردبیل بدون شک مرکز تابستانی آذربایجان بوده است. از اواسط تا اواخر دوره ساسانی، اردبیل به تنهایی مرکز آذربایجان به شمار می رفت و سکه های دوره پارتی و ساسانی در این منطقه با علامت اربارات ضرب می شده است. اردبیل به هنگام فتح آذربایجان به دست مسلمانان همچنان پایتخت این منطقه و مقر مرزبان آن بود.
در دوره ایلخانان گرچه تبریز، به عنوان شهر مهم آذربایجان رو به رشد بود و از لحاظ سیاسی جایگزین اردبیل به شمار می آمد اما اردبیل نیز به عنوان دارالارشاد هنوز از جایگاهی خاص برخوردار بود. اردبیل در دوره صفوی از لحاظ سیاسی و اقتصادی سرآمد شهرهای ایران بود. شاه اسماعیل صفوی قیام خود را از اردبیل آغاز کرد. این شهر در مسیر شاه راه تجاری ایران و اروپا قرار داشت و ابریشم وارده از گیلان، از طریق اردبیل به اروپا صادر می شد. این امر در پیشرفت اقتصادی و افزایش درآمد مردم تاثیری مهم داشت. اردبیل دردوره قاجاریه رونق و شکوه گذشته را باز نیافت و وسعت آن به حدود یک سوم وسعت شیراز می رسید.
مشخصات جغرافیایی
شهر اردبیل مرکز شهرستان، در 48 درجه و 18 دقیقه طول جغرافیایی و 38 درجه و 15 دقیقه عرض جغرافیایی و در ارتفاع 1311 متری از سطح دریا قرار گرفته است. وسعت این شهرستان 3810 کیلومتر مربع است و چهره عمومی شهرستان اردبیل متاثر از ارتفاعات کوهستان های سبلان، طالش و بزغوش است که این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شده اند. این شهرستان به عنوان یکی از مناطق سردسیر ایران بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. اردبیل ازشمال به شهرستان نمین از جنوب به گیوی از غرب به مشکین شهر و از شرق به استان گیلان محدود است. مسیرهای دسترسی به این استان عبارت اند از:
- مسیر راه اردبیل – آستارا به درازای 67 کیلومتر
- مسیر اصلی اردبیل -– خلخال به درازای 114 کیلومتر
- مسیر اصلی اردیبل – گرمی – بیله سوار
- مسیر اصلی اردبیل – سراب به درازای 85 کیلومتر شهرستان اردبیل هم چنین دارای فرودگاه است.

چشمه های معدنی سرعین اردبیل
شهر سرعین یا ‹‹سرقین›› در باختر شهر اردبیل واقع شده و فاصله آن تا اردبیل 28 کیلومتر است. سرعین به یمن چشمه های آب گرم و معدنی خود در گذشته و حال مورد توجه و علاقه مردم قرار داشته است. در حال حاضر سالانه صدها هزار نفر به این شهر می روند. آب گرم سرعین متشکل از چشمه های آب گرم فراوانی از جمله قره سو، ساری سو، گاومیش گلی، گزال، آب پهن، آب یل سویی، آب چشم، قهوه خانه و بش باجی لار است. احداث هتل ها، مسافرخانه ها، فروشگاه ها، ایجاد موسسه های دولتی و احداث راه جدید و اسفالته اردبیل به سرعین بر رونق این شهر جهانگردی افزوده است. آب های گرم سرعین در ردیف آب های کلر و بیکربناته کلسیک گازدار و خیلی گرم است و سیلیس فراوان دارد. بررسی میزان املاح و باقی مانده خشک آن ها نشان می دهد که همه این چشمه ها یک منشا دارند و آب اصلی آن ها گرم است و از ژرفای زمین می جوشند. در لایه های بالاتر زمین مقداری کربنات کلسیم را به صورت بیکربنات کلسیم درخود حل می کند. استحمام در چشمه های سرعین دارای اثرات آرام بخش است و دردهای عصبی، رماتیسمی و عصبی مفصلی را تسکین می دهد
چشمه آب گرم قره سو اردبیل
آب گرم قره سو یکی از چشمه های سرعین است که برای این سرچشمه دو حوض ساخته اند. اندازه حوض ها 3/5 × 5 متراست. آب گرم از حوض اول به حوض دوم می ریزد. حرارت آب گرم قره سو 41 درجه است، pH آن 6 است و هدایت الکتریکی آن برای 20 درجه حرارت 1450 است. آبدهی آن درحدود 5/1 لیتر در ثانیه است. از خواص درمانی آب این چشمه، آرام بخشی و تسکین دردهای رماتیسمی و عصبی آن است.
چشمه آب گرم ساری سو اردبیل
این چشمه که در نزدیکی آب گرم قره سو قرار دارد یکی دیگر از چشمه های آب گرم سرعین است و درجه حرارت آب آن در مظهر 47 درجه و در حوض 44 درجه است. PH آن 2/6 و هدایت الکتریکی آن برای 20 درجه حرارت 1350 است. آبدهی این چشمه در حدود سه لیتر در ثانیه است. اطراف دو چشمه قره سو و ساری سو را رسوب های آبرفتی پوشانیده است.
چشمه آب گرم گاومیش گلی اردبیل
آب گرم گاومیش گلی پرآب ترین چشمه آب گرم سرعین است و استخری به درازای 25 و به پهنای 17 متر دارد. دوراستخر را با دیوار بلندی محصور کرده اند. آب گرم از چند نقطه کف استخر با گاز خارج می شود و از مجرای ضلع خاوری به بیرون می رود. حرارت گاو میش گلی 45 درجه، PH آن 8/5 و هدایت الکتریکی آن برای 20 درجه حرارت 1430 است. آبدهی این چشمه در حدود 30 لیتر در ثانیه است. این ناحیه را رسوب های آبرفتی دوران چهارم پوشانیده و در برخی نقاط آثار آتشفشانی به چشم می خورد.
چشمه آب گرم گزال (ژنرال) اردبیل
این آب گرم که یکی دیگر از چشمه های سرعین است به حوضی دایره ای شکل به قطر 2/5 متر وارد می شود و از مجرایی خارج می شود و به دره سرعین می ریزد. حرارت آب در حوض 43 درجه، PH آن 6 و هدایت الکتریکی آن برای 20 درجه حرارت 1440 است. آبدهی این چشمه در حدود 5/1 لیتر در ثانیه است.
چشمه آب پهن اردبیل
چشمه آب گرم آب پهن از دیگر چشمه های سرعین است که از کف حوضی به اندازه 5/5 × 20/5 متر خارج می شود و درجه حرارتش 5/37 ، PH آن 6 و میزان آبدهی آن 5/1 لیتر در ثانیه است.
چشمه آب یل سویی اردبیل
آب گرم یل سویی یکی دیگر از چشمه های آب گرم سرعین است که از کف حوضی به درازای 7/4 و پهنای 5/3 متر بیرون می آید و از مجرایی در ضلع باختری حوض به خارج جریان می یابد. حرارت آب در حوض 41 درجه، PH آن 6/5 و میزان آبدهی آن یک لیتر در ثانیه است.
چشمه آب چشم اردبیل
چشمه آب گرم آب چشم هم یکی دیگر از چشمه های سرعین است که در حیاط قهوه خانه همت واقع شده است، مقدار آن خیلی کم و در حدود 6 لیتر در دقیقه است. اهالی منطقه اعتقاد دارند که آب این چشمه برای بیماری های چشم مفید است. حرارت آن 21 درجه و PH آن 2/5 است
چشمه آب گرم قهوه خانه همت اردبیل
در آب گرم قهوه خانه همت که یکی دیگر از چشمه های آب گرم سرعین است دو حوض ساخته شده که آب از حوض اول وارد حوض دوم می شود. حرارت آب 5/40 درجه، PH آن 6 و آبدهی آن یک لیتر در ثانیه است.
چشمه آب گرم قهوه خانه ممتاز اردبیل
این چشمه که از دیگر چشمه های آب گرم سرعین است دارای دو حوض است که آب لوله ای سیمانی وارد حوض اول می شود. حرارت در مظهر چشمه 47 درجه، PH آن 1/6 و هدایت الکتریکی آن 1520 است. این چشمه دو لیتر در ثانیه آبدهی دارد.
چشمه آب گرم بش باجی لار اردبیل
چشمه آب گرم بش باجی لار؛ در فاصله‌ی 300 متری جنوب قهوه خانه همت قرار دارد و از چشمه های آب گرم سرعین است.
چشمه های بیله دره اردبیل
چشمه آب معدنی سرد بیله دره در سه کیلومتری شمال سرعین در دره ای واقع شده است که از نقاط مختلف زمین خارج می شود. اطراف چشمه را رسوب های آبرفتی حاصل از تخریب و تجزیه سنگ های آذرین و سخت منطقه فرا گرفته است. آب چشمه بیله دره از دسته آب های بیکربناته کلسیک سرد با PH اسیدی و رسوبات خشک اندک است.
چشمه گلی علی اردبیل
دو چشمه آب معدنی به فاصله 50 متر از کف حوض کوچکی به اندازه 4 5 متر و به عمق یک متر از چندین شکاف با گاز فراوان خارج می شوند و به سوی پایین دره جریان می یابند و با آب چشمه ای دیگر که از بالای دره می آید مخلوط می شوند و به مصرف کشاورزی می رسند. روی سنگ ها مسیر آب، اثری از رسوب های اکسید آهن دیده می شود. مقدار آب چشمه 30 لیتر در ثانیه، حرارت آن 17 درجه، منظره آب زلال، مزه آن گوارا و فاقد رسوب است. این آب دارای مقدار زیادی گاز کربنیک اسیدی و PH آن 6 است.
چشمه اسد اردبیل
در حدود 100 متری چشمه اول گل علی واقع شده و آب آن بسیار زلال است. حرارت آب 20 درجه و آبدهی چشمه درحدود یک لیتر در ثانیه است. در این ناحیه تشکیلات آذرین دیده می شود ولی با تشکیلات آذرین چشمه گل علی تفاوت دارد. چشمه های معدنی بیله دره ‌نیز همچون چشمه های سرعین یکی از منابع ثروت ملی ایران و از جمله کانون های مهم جذب جهانگرد به شمار می رود. در صورت تامین آسایش مسافران و استقرار تجهیزات لازم جهانگردی این منطقه را می توان به یک شهر زیبای سیاحتی و تفریحی تبدیل کرد.
چشمه سردابه اردبیل
چشمه سردابه در یک کیلومتری شمال دهکده وکیل آباد در دره ای گسترده قراردارد. فاصله آن تا اردبیل تقریبا 24 کیلومتر است. آب این چشمه از کف استخر بزرگی که با گاز ییدروژن سولفوره همراه است از چندین شکاف طبیعی زمین بیرون می آید وارد استخر دیگری می شود و از آنجا به پایین دره جریان می یابد. ارتفاع چشمه از سطح دریا 1820 متر است. آب کانی سردابه آبی است گوگردی و نیمگرم که حرات آن 5/36 درجه، PH آن 2/5 و هدایت الکتریکی آن برای 20 درجه حرارت 950 است. آب چشمه دارای بوی بد، اما زلال است و مقدار آبدهی آن در حدود 15 الی 20 لیتر در ثانیه است. روی سنگ های کناراستخر و سنگ های مسیر آب، اندکی رسوب نخودی رنگ دیده می شود که این رسوب، از املاح قلیایی و مختصری گوگرد تشکیل شده است.
چشمه بوشلی اردبیل
چشمه معدنی بوشلی به معدنی 5/4 کیلومتری جاده اردبیل به سراب و در 45 کیلومتری باختر اردبیل واقع شده است. مظهر چشمه بوشلی در مجاور رسوب های آهکی سختی است که آثار خروج آب در برخی نقاط آن در گذشته وجود دارد. آب چشمه بوشلی از دسته آب های کلرور ـ سدیک و بیکربنات کلسیک گرم به همراه گاز است. ازاین چشمه برای استحمام استفاده می شود. حرارت آن 49 درجه است و آب آن صاف و زلال و مزه اش نمکی و گزنده است. اهالی محل برای درمان رماتیسم و درد مفاصل و رفع خستگی از آن استفاده می کنند.
دریاچه نئور اردبیل
دریاچه نئور در 48 کیلومتری جنوب خاوری اردبیل در ارتفاع 2700 متری از سطح دریا قرار گرفته است. وسعت دریاچه بیش از 220 هکتار و مشتمل بر دو دریاچه کوچک (40 هکتار) و بزرگ (180 هکتار) است که در فصل پر آبی (بهار) به هم می پیوندند و دریاچه ای واحد را به وجود می آورند. بیش ترین عمق دریاچه 5/5 متر و میانگین ژرفای آن سه متر است. دریاچه نئور، زیستگاه برخی از گونه های پرندگان مهاجر عبوری است که برای مدتی کوتاه از دریاچه استفاده می کنند. آنقوت از عمده ترین پرندگان این دریاچه و حاشیه آن است که در این منطقه زادآوری می کند. این دریاچه که ماهی قزل آلای آن شهرت جهانی دارد دارای جاذبه های بسیار مساعد گردشگاهی است. حواشی این دریاچه از گردشگاه های مهم اردبیل است و هر ساله مسابقه تفریحی تحت عنوان مسابقه ماهی گیری دراین دریاچه بین دوست داران صید ماهی انجام می شود. مهم ترین ویژگی اکوسیستم این دریاچه به عنوان زیستگاه بی مانند، ماهی قزل آلای رنگین و پرندگان و جانوران آن است.
تالاب گنجگاه اردبیل
تالاب گنجگاه در 80 کیلومتری جنوب خاوری اردبیل قرار دارد که بسیار سرسبز بوده و از جمله پرندگان این تالاب می توان به چنگر و آبچلیک اشاره کرد.
تالاب نوشار اردبیل
تالاب فصلی نوشار در 35 کیلومتری جنوب خاوری اردبیل واقع شده است. زمین های اطراف تالاب که خیس و چمن زاری است در فصل بهار و زمستان مورد استفاده انواع پرندگان قرار می گیرد و در دیگر فصل ها نیز چراگاه دام داران رمه گردان است.
تالاب شور گل اردبیل
این تالاب در سه کیلومتری جنوب خاوری اردبیل واقع شده و در فصل بهار زیست گاهی مناسب برای جذب پرندگان مهاجر است.
تالاب ملااحمد اردبیل
این تالاب در 15 کیلومتری جنوب خاوری اردبیل در روستایی به همین نام واقع شده است. این تالاب محل زیست پرندگان بومی و مهاجر است. پرندگانی مانند قاشقاتویوق، اردک سرسبز، اردک سرسیاه، آنقوت، مرغ کور، قیزقوشی، سار و اردک طالشی به طور فراوان در این تالاب دیده می شوند.
سد خاکی پیرالقیر اردبیل
سدخاکی پیرالقیر در 10 کیلومتری اردبیل و در ارتفاع 1450 متری واقع شده و محل زیست چنگر و خوتکای سفید است.
دریاچه سبلان اردبیل
دریاچه زیبایی در قله کوه سلطان سبلان و در دهانه آتشفشانی آن وجود دارد که به نام دریاچه سبلان نامیده می ‌شود. سطح این دریاچه بیش از 6 ماه از سال یخ بندان است. چشمه‌های آب گرم زیادی به نام سرعین قطور سویی، شابیل، ویلا دره، سردابه، یدی بلوک در دامنه‌های کوهستانی سبلان واقع شده‌اند.